Het gedrag van de mens in de pandemie: hoe zit dat precies?

Het gedrag van de mens in een crisistijd zoals een pandemie veranderd. Maatregelen worden minder gevolgd en leiden zelfs tot demonstraties en agressieve uitspattingen. Waar komt dit nu vandaan? Dané Mulder (27), gedragspsycholoog bij Behavior Change Group in Nijmegen, legt uit hoe het menselijke gedrag veranderd in een crisisperiode.

Mensen houden van de status-quo en niet van verandering, al helemaal niet als het veranderingen zijn waar ze zelf niet voor hebben gekozen. ‘Op het moment dat mensen niet meer alles zelf kunnen bepalen en niet meer hun eigen keuzes kunnen maken, krijg je te maken met weerstand. Door de maatregelen voelen mensen zich niet meer autonoom en gaan ze met de hakken in het zand. Het is bijna een soort dwang van: ‘Geeft mij inspraak hierin’.’

Bewust en onbewust

De weerstand en het veranderen van gedrag heeft echter niet enkel met een verlies van autonomie te maken, maar ook met hoe de mens in elkaar zit. Er zijn twee belangrijke factoren die een grote invloed uitoefenen op het gedrag, namelijk stress en onzekerheid. ‘Stress en onzekerheid zijn van onmiskenbare invloed op het gedrag van de mens, maar dat het zo’n grote invloed heeft, heeft nog met meer dingen te maken: het bewuste en onbewuste deel van de mens. Het bewuste deel is het deel dat rationeel na kan denken en dat echt weloverwogen dingen doet. Zoals bijvoorbeeld besluiten om een aantal nachten te slapen over de koop van een huis’, legt Mulder uit. Het onbewuste deel daarentegen is het deel dat werkt op de automatische piloot. ‘Je denkt bijvoorbeeld niet na over ‘hoe’ je moet opstaan of over ‘hoe’ je je moet aankleden; dat gaat automatisch.’

Als je over alle handelingen zou moeten nadenken, zou je compleet overprikkeld raken. En dat is eigenlijk precies wat er nu gebeurd. ‘De stress en de onzekerheid zorgen ervoor dat onze aandacht vrijwel volledig naar die twee factoren gaat. We zijn de hele dag bezig met vragen als ‘Kan ik nog naar buiten’ en ‘Hoe moet ik dan naar buiten?’ Doordat deze informatie onze ‘bewuste’ capaciteit opslokt, nemen op andere velden onze onbewuste gedragingen het over. Gewoontes komen naar boven waardoor we ons bijvoorbeeld minder goed aan de maatregelen houden. Dit is namelijk nieuw gedrag wat we moeten vertonen en kost dus energie en moeite van ons bewuste deel.’ Het brein raakt uitgeput door de stress en het constante moeten nadenken en dat maakt het moeilijker om vast te houden aan maatregelen. ‘Mensen hebben wel de intentie om zich aan de maatregelen te houden, maar door de overprikkeling en het over werken van het bewuste deel, is het te verklaren waarom het soms moeilijk is.’

Onzekerheid

Daarbij komt ook kijken dat de mens niet het beste met onzekerheid om kan gaan. ‘Mensen hebben van nature de behoefte aan zekerheid en dat heeft allemaal te maken met de evolutie. We willen leven en we willen ons voortplanten, maar op het moment dat we in een onzekere situatie verkeren, nemen de kansen om te leven en voor te planten af.’

En daarom zijn mensen altijd geneigd op zoek te gaan naar zekerheid. ‘Een vorm van zekerheid behouden kan bijvoorbeeld door te zeggen van: ‘Ik word vast niet ziek’, ‘Het overkomt mij niet’ of ‘Dit kan wel even’.’ Dit fenomeen beschrijft Mulder als cognitieve dissonantie. ‘Op het moment dat wij ons onzeker voelen, maar wel graag die zekerheid willen hebben, gaan we óf ons gedrag óf onze gedachten aanpassen. Het is alleen een stuk makkelijker om gedachten aan te passen en te denken: ‘Ach, die ene persoon extra maakt niets uit.’ En dat uit zich weer in het verkeerde gedrag en het niet volgen van de maatregelen.’

Voor altijd

Toch houden veel mensen zich wel aan de anderhalve meter afstand, de mondkapjes en de hygiëneregels. In het begin van de crisis werd er daarom ook veel gesproken over ‘het nieuwe normaal’ en de ‘anderhalve meter samenleving’, maar Mulder gelooft niet dat de alle veranderingen in gedrag voor altijd zullen zijn.

Sommigen veranderingen zullen wel zorgen voor een nieuwe gewoonte die ook na de crisis blijft, zoals het thuis werken. ‘In het begin waren veel mensen sceptisch over het thuiswerken. Bedrijven waren bang dat hun werknemers thuis niet even hard aan het werk zouden gaan als op kantoor, maar inmiddels bijna een jaar later is gebleken dat het vaak juist andersom is. Mensen werken harder thuis en zijn over het algemeen productiever’, legt Mulder uit. ‘Deze verandering is belonend voor zowel de bedrijven als de medewerkers en ontwikkeld zich daarom in een nieuwe gewoonte, die waarschijnlijk ook na de crisis blijft.’

Maar het afstand houden en het niet knuffelen? Daar gelooft Mulder niet in. Als voorbeeld noemt ze Australië en Nieuw-Zeeland, waar de zomer is losgebarsten en het semi-normale leven is teruggekeerd. ‘De mens is een sociaal construct, een sociaal wezen, en heeft daarmee behoefte aan verbondenheid Ik denk juist dat na de crisis die basisbehoefte van sociaal zijn een stuk sterker is en iedereen alleen maar meer behoefte heeft aan dicht bij elkaar zijn en knuffels.’

Komende tijd

Zover als Australië en Nieuw-Zeeland is Nederland helaas nog niet. De Britse variant van COVID-19 begint langzaam de overhand te krijgen en het woord ‘derde golf’ komt steeds vaker voorbij. In Nederland is het dus nog even doorbijten, maar op welke manier kan dit het best gedaan worden? ‘Het beste is om het positief te bekijken en te bedenken: wat kan ik nog wel doen? Maar dit is niet altijd even makkelijk, Want mensen kiezen van nature voor de weg van de minste weerstand. We kunnen nog best wat dingen doen binnens- en buitenshuis, maar dat kost moeite en daarvoor is wilskracht nodig. Het is ‘makkelijker’ om weerstand te bieden en tegen jezelf te zeggen dat er niets meer te doen is in deze lockdown.’

Toch raadt Mulder het ‘omdenken’ aan en in plaats van negatief naar de situatie, positief te kijken. Daarbij hoopt ze dat de overheid het volk meer de perceptie geeft inspraak te hebben in de keuzes en regels, of dat ze in ieder geval meegenomen worden in de keuzes. ‘En transparantie, dat is heel belangrijk. Door transparant te zijn over alle keuzes neem je al een groot deel van het scepticisme weg en juist het scepticisme voedt de weerstand ook.’ (Foto: Dané Mulder)