Goethe: 'Hoe kan een man zichzelf leren kennen? Niet door na te denken, maar door te doen'

Zelfreflectie kan ons leren wie we zijn, andere mensen kunnen ons leren wat mogelijk is, maar alleen door actie kunnen we een leven creëren dat de moeite waard is om geleefd te worden. Dat is althans de boodschap van sommige grote denkers zoals Johan Wolfgang von Goethe en Søren Kierkegaard.

Goethe schreef ooit het volgende: 'Hoe kan een man zichzelf leren kennen? Niet door na te denken, maar door te doen. Probeer je plicht te doen en je weet meteen wat je waard bent.'

Maar hier worstelen de meesten van ons mee. We ontdekken een weg naar een betere toekomst, maar op het beslissende moment waarop moedig optreden of hard werken nodig is, schuwen we de actie hiervoor en verschuilen we ons achter een muur van excuses - iedereen is dit wel eens overkomen. Morgen zal het anders zijn, zo vertellen we onszelf, maar morgen blijft zoals vandaag.

Søren Kierkegaard, de Deense filosoof, zag maar één uitweg uit deze netelige situatie. Als we willen ontsnappen aan een leven van passiviteit, stagnatie of middelmatigheid, moeten we bereid zijn om deel te nemen aan wat hij 'de school van angst' noemde. Want angst is volgens Kierkegaard een fenomeen van Janus - de Romeinse god met twee gezichten, het 'begin' en het 'einde'.

Het heeft een demonische kant die ons leven kan ruïneren, maar het heeft ook een constructieve kant die ons kan leiden naar de ontwikkeling van een groter zelf. Welke van deze twee gezichten het zal laten zien, hangt in grote mate af van hoe we de angstwekkende situaties in ons leven benaderen.

Om de rol te begrijpen die angst speelt bij zelfontwikkeling, moeten we erkennen dat we als mensen in een unieke situatie verkeren, stelt Kierkegaard in zijn werk 'De ziekte tot de dood'. In tegenstelling tot alle andere wezens die worden geregeerd door instinct en noodzaak, hebben we te maken met vrijheid.

We kunnen onze verbeeldingskracht gebruiken om nieuwe mogelijkheden te creëren en we kunnen onszelf in deze alternatieve toekomsten projecteren om te zien waar ze naartoe leiden. Kiezen tussen de paden van het mogelijke en vervolgens de stappen nemen om deze mogelijkheden te verwezenlijken, leidt tot zelfcreatie, en volgens Kierkegaard is zelfcreatie de ultieme taak van de mens.

'Mogelijkheid betekent dat ik het kan. In een logisch systeem is het handig genoeg om te zeggen dat de mogelijkheid overgaat in werkelijkheid. In werkelijkheid is het niet zo gemakkelijk, en een tussenliggende determinant is noodzakelijk. Deze tussenliggende determinant is angst.'

Elke stap op het pad naar zelfrealisatie heeft hetzelfde patroon: stel je een mogelijkheid voor die onze zelfcreatie zou kunnen bevorderen, ervaar de angst die gepaard gaat met het vooruitzicht om vooruit te gaan naar een onvoorspelbare en open toekomst, maar ga toch voorwaarts.

Helaas gebruiken de meeste mensen angst niet op deze constructieve manier. In plaats daarvan doen velen van ons er alles aan om onze angst te ontvluchten. Sommigen van ons zullen zo ver gaan dat ze zichzelf voor de gek houden met de bewering dat ze niet geen groter leven verlangen en dat comfort en veiligheid het beste zijn in deze onzekere tijden.

Maar wat op het moment van een zo'n beslissing over het hoofd wordt gezien, is het geheel van wat is gekozen - want door te weigeren in te gaan op de mogelijkheden die ons angstig maken, hebben we een faustiaans akkoord gesloten. We krijgen wat tijdelijke troost door de uitdaging te vermijden en we nemen de kans op mislukking weg die gepaard gaat met elke stap op het pad van zelfrealisatie, maar we doen dit tegen hoge kosten.

Want deze triviale winsten verbleken in vergelijking met het lijden waarvoor we onszelf hebben opgelegd als we een oprechte deelname aan het proces van onze schepping weigeren.

Op de momenten dat ons leven op het spel staat en we de keuze hebben om opnieuw te vermijden of vooruit te gaan, is het vaak niet de wijsheid die ons ertoe aanzet om een risico te nemen, noch de afweging van voor- en nadelen, maar het is iets instinctiefs.

Het is deze formidabele dynamiek die binnen onszelf op de loer ligt. De schaduwkant van ons wezen kan ons ertoe aanzetten om te handelen, zelfs als onze redenering ons probeert terug te trekken en onze instincten soms wijzer zijn dan onze cognities. Want het leven heeft wanorde nodig om grotere vormen van zelforganisatie te verwekken en vernietiging is vaak nodig om plaats te maken voor het nieuwe.

Ja zeggen tegen onze schaduwkant, tegen de kant van ons die naar chaos hunkert, is misschien wat nodig is voor degenen die al te veel jaren rond de idealen van veiligheid, zekerheid en comfort hebben geleefd en die te lang in een klein leven vanwege de weigering om gewaagde risico's te nemen die het leven soms vereist. (Foto: Pintera Studio/Pixabay)