Leren omgaan met prikkels na de crisis is hetzelfde als het trainen voor een marathon weer oppakken

Na vijftien maanden van crisis lijkt er langzaam een einde aan te komen. Steeds meer mensen zijn gevaccineerd, de terrassen en de winkels zijn weer open en vanaf volgende week worden er waarschijnlijk nog meer maatregelen opgeheven. Dit betekent ook dat er meer sociale contactmomenten én prikkels komen. En hoe is dit nu, na maanden van thuis en veel alleen zijn?

Voor schrijver, spreker en secretaresse Lonneke Tomas (36) zijn prikkels altijd al een uitdaging geweest. Met InDeSpiegel deelt ze haar verhaal: ‘Als ik ‘s avonds een feestje had, dan wist ik dat ik die dag erna niets kon doen. Als ik wel iets zou doen dan werd ik heel angstig en op sommige momenten zelfs suïcidaal.’ Om te voorkomen dat het op dat soort gevoelens uitliep, nam Tomas altijd de dag vrij na een feestje en spaarde ze ‘s ochtends en ‘s middags haar prikkels op. Zodat ze voor het feestje genoeg prikkels ‘over had’ om niet die dag erna overprikkeld te raken.

Dit is logisch, stelt Monique Bakhuijzen-Pons (55) GZ-psycholoog. ‘Als iemand een verstoorde prikkelverwerking heeft, ontstaat er als het ware kortsluiting in het brein op het moment dat er te veel prikkels binnenkomen. Niet alles wordt dan goed verwerkt, waardoor het brein nog harder gaat werken en steeds meer overprikkeld raakt.’ Het brein is namelijk de hele dag bezig met controleren of alles klopt en of het veilig is. ‘Als dan een prikkel binnenkomt kan het brein de prikkel verwerken als onveilig, ook al is het veilig, en schiet het in de ‘fight-flight-freeze’ modus. Het brein bereidt het lichaam zo razendsnel voor om te vluchten, vechten of bevriezen, zodat jij veilig bent en het brein weer balans kan ervaren.‘

Wat kan helpen is tegen jezelf praten en zeggen dat alles oké is, dat het een veilig situatie is en er niets gevaarlijks aan de hand is. ‘Het moeilijke daaraan is dat het brein alleen maar met zichzelf praat. We kunnen ook niet tegen het brein zeggen dat we moeten stoppen met ademhalen, dat staat het brein niet toe.’ In een moment van overprikkeling, is een persoon dus eigenlijk niet meer voor rede vatbaar, omdat het brein in de overlevingsstand staat en je niet meer rustig kan nadenken.

Pandemie

Waar Tomas, en ook Bakhuijzen-Pons, voor maart 2020 last hadden van te véél prikkels, veranderde dat na maart 2020 resoluut. Een heel groot deel van de prikkels vielen weg; voor iedereen en dus ook voor Tomas. ‘Ik raakte daardoor ‘onderprikkeld’ en werd hypomaan (een lichte vorm van manie). Ik was heel druk, impulsief en ik sliep slecht, maar ik was vooral ook heel eenzaam en ongelukkig dat ik helemaal geen sociale contacten meer had.’ Tijdens de tweede lockdown, in de herfst- en winterperiode, lukte het Tomas al beter om met het tekort aan prikkels om te gaan. Ze kon weer een dag in de week naar kantoor en dat zorgde voor een perfecte balans van prikkels en rust.

Al kampte ze tegelijkertijd met een depressie - losstaand van de pandemie - kon ze wel genieten van de stilte en de rust. Op weg naar haar dag therapie moest Tomas de bus nemen. Iets wat ze normaal niet doet zonder haar noise cancelling headphones. En begin dit jaar, door de rust in het openbaar vervoer, kon ze dat wel. ‘Dat was zo’n verademing. Op dat moment zelf realiseerde ik het mij niet, maar nu ik mij realiseer dat ik dat waarschijnlijk nooit meer kan doen, besef ik pas hoe fijn het was. En hoe erg ik het ga missen dat dat niet meer kan, omdat het openbaar vervoer samen met de samenleving terugkeert naar normaal.’

Terugkeren naar normaal

Dat terugkeren naar normaal, is wel iets waar Tomas aan moet wennen. Toen ze laatst even wilde winkelen voor potloden werd ze eraan herinnerd waarom ze niet graag winkelde: de drukte. Ook het opbouwen naar haar, voor de crisis, twintig uur durende werkweek gaat tijd kosten. ‘Ik wilde het laatst weer oppakken en ik moest mijn pianoles erna afzeggen, omdat ik het niet meer trok.’

Tomas omschrijft dit als haar psychologische conditie die ze weer moet opbouwen. ‘Iemand kan ook niet weer een marathon rennen na maanden van niet trainen. Hetzelfde geldt voor weer leren om te gaan met de prikkels voor mij. Het zal tijd kosten, maar ik kijk er wel naar uit.’ Voor sociale verplichtingen is Tomas niet bang: ‘Ik heb een omgeving die mij begrijpt en mij niet veroordeelt en de plicht is er dan ook niet om sociale contacten te hebben. Ik ben vooral op na vijftien maanden crisis en wil dat het voorbij is.’ En dat uit zich bij Tomas in angstig zijn, weinig kunnen hebben, gespannen en suïcidaal zijn.

Hyper waakzaam 

Bakhuijzen-Pons herkent de problemen waar Tomas nu tegen aanloopt. ‘Het brein is hyper waakzaam geweest de afgelopen vijftien maanden, want de hoofdtaak van het brein is ons veilig houden en ineens was daar een onzichtbaar, maar dodelijk, virus. Het brein is dus sinds maart vorig jaar constant aan het waken geweest voor een dreiging en kreeg daarom veel minder de kans om tot rust te komen.’ Op het moment dat er dan een prikkel, hoe klein die dan ook is, binnen komt kan het al teveel zijn. ‘Als iemand bijvoorbeeld geen mondkapje op heeft in de supermarkt, kunnen mensen heel snel geïrriteerd en boos reageren. Dit komt omdat het brein die ene persoon zonder mondkapje direct bestempeld als een gevaar.’

En dat het tijd kost om die ‘mindset’ weer te veranderen is waar volgens Bakhuijzen-Pons: ‘Tijdens de crisis heeft je brein nieuwe patronen en ritmes ontwikkeld, want het brein past zich aan, aan de nieuwe situatie. Deze patronen en ritmes vonden vooral thuis plaats, zonder veel prikkels van buitenaf. En alles wat uit het ritme gaat, vindt het brein een mogelijk gevaar. Nu de samenleving langzaam weer opengaat, moet het brein dus wennen aan de nieuwe prikkels, patronen en ritmes en dat kost tijd'. Gelukkig hoeft het brein niet helemaal vanaf nul te beginnen: alles wat we meemaken in ons leven, zit en blijft in ons brein aanwezig, dus ook de oude patronen en ritmes die we voor corona hadden, zitten daar nog steeds. Ze zijn alleen maandenlang niet of veel minder actief geweest en het brein heeft tijd nodig om die op te halen en weer als het leidende patroon op te pakken.

Lessen geleerd

Toch heeft Tomas ook dingen geleerd van deze periode. ‘Het belangrijkste is dat ik heb geleerd dat ik een hekel heb aan alleen zijn. Ik heb het altijd heel moeilijk gevonden om sociale contacten te onderhouden, maar toen alle sociale contacten ineens wegvielen besefte ik mij hoe veel waarde ik er toch ook aan hechtte. Maar in plaats van terugvallen in oude, slechte, gewoontes, bleef ik overheid staan en daar ben ik wel trots op.’

Bakhuijzen-Pons gelooft er ook in dat dit een leerzame tijd is geweest. ‘Mensen hebben bijvoorbeeld geleerd dat al die ‘verplichte’ verjaardagsfeesten niet iets is wat ze fijn vinden om te doen. Pas toen dat wegviel in de crisis, kwamen mensen erachter dat ze het heerlijk vonden dat dat niet meer hoeft en daardoor kunnen ze na de crisis beter hun grenzen aangeven.’

Maar sociale verplichtingen uit de weg gaan kan niet iedereen of kan niet op elk moment. Uitstapjes naar werk, school of simpelweg de boodschappen moeten ook gebeuren en ook dat is even wennen na maanden van weinig sociaal contact en weinig prikkels. ‘Mijn gouden tip is ademhalingsoefeningen. Haal tien keer diep in en adem rustig uit. Gebeurt het op het werk? Ga even naar het toilet of een andere plek waar je alleen kan zijn. Op deze manier geef je je brein zuurstof en kom je tot rust.’ Een goed nachtritme ontwikkelen is ook belangrijk voor de prikkelverwerking van je brein. ‘Rust, reinheid en regelmaat. Zorg ervoor dat je je ritme terugvindt en luister vooral goed naar je lichaam. Geeft het aan dat het even teveel is? Luister ernaar.’ (Foto’s: Mees ten Hoven en Miranda)